Tot nu toe heeft de geschiedenis steeds laten zien dat door beslissende ontwikkelingen in technologie en transport belangrijke nieuwe hulpbronnen ontstaan. Toen in Engeland in de zestiende eeuw landbouwgronden commercieel zeer interessant bleken, werden ze voor gemeenschappelijk gebruik omheind en tot particulier bezit gemaakt. Dit proces staat bekend als de Enclosure movement. Het vormde een cruciaal kantelpunt in de Engelse geschiedenis, aangezien de opkomst van grootgrondbezit de machtsverhoudingen definitief heeft gewijzigd.

Landjepik

Ontwikkelingen in de geïndustrialiseerde wereld worden in onze tijd echter vooral beslissend beïnvloed door de opkomst van nieuwe technologieën.

Op dit moment is het wereldvoedselvraagstuk en de toenemende schaarste van landbouwgrond de belangrijkste veroorzaker van land grabbing in tal van Afrikaanse landen. Dit proces leidt nu ook daar tot essentiële veranderingen in bestaande economische en politieke verhoudingen.

Ontwikkelingen in de geïndustrialiseerde wereld worden in onze tijd echter vooral beslissend beïnvloed door de opkomst van nieuwe technologieën. Hierdoor ontstaan belangrijke hulpbronnen zoals etherfrequenties, (satelliet)posities, genetisch materiaal en niet in het minst informatie en big data. Deze nieuwe hulpbronnen zijn in eerste instantie niet belast met exclusieve gebruiksrechten.

Resource grabbing

Door de opkomst van hulpbronnen waarop nog geen particuliere exclusieve rechten rusten, ontstaan processen van resource grabbing. Dit leidt tot een herverdeling van de economische en bestuurlijke macht; partijen die de exclusieve controle verwerven over deze nieuwe hulpbronnen ontwikkelen zich tot dominante spelers.

Het state property grabbing in de voormalige Sovjet-Unie, waarbij rechten op publieke hulpbronnen worden geïndividualiseerd en exclusief gemaakt, is ook een eigentijds voorbeeld van een beslissende herschikking van machtsverhoudingen. De controle over belangrijke gemeenschappelijke hulpbronnen komt zo terecht in private handen.

Data grabbing

Bij elke technologische revolutie zijn het deze processen van resource grabbing waardoor nieuwe dominante partijen en nieuwe maatschappelijke machtsverhoudingen ontstaan. Of het nu gaat om data grabbing door Google, Facebook of de Amerikaanse geheime dienst NSA; het streven van deze organisaties is primair gericht op het opbouwen van dominantie via informatiemacht.

Zodra zorgverzekeraars de beschikking hebben over alle informatie, krijgen zij unieke macht om hierin te sturen.

Zorgverzekeraars lijken zich terdege bewust te zijn van de unieke mogelijkheden om in de eerste fase van het nieuwe informatietijdperk zoveel mogelijk informatiemacht op te bouwen via data grabbing. Zo kunnen zij uitgroeien tot de dominante veldpartij in de zorg. Zodra zorgverzekeraars de beschikking hebben over alle informatie, krijgen zij unieke macht om hierin te sturen.

Minister Edith Schippers van VWS lijkt dit proces zonder reserves te steunen. Zij legitimeert het zelfs door het contracteerbeleid van zorgverzekeraars te maken tot dé centrale sturingsmacht in de zorg. Via het contracteerbeleid kan zowel het aanbod (inkoopbeleid) als de vraag (zorgbemiddeling) exclusief gecontroleerd worden door zorgverzekeraars. Privacy by design ((Het College bescherming persoonsgegevens heeft over privacy by design een dossier aangelegd.))- een benadering gericht op uitwisseling en gebruik van medische persoonsgegevens met zo min mogelijk inbreuk op de privacy van burgers en het medisch beroepsgeheim – past niet in deze strategie van overheid en zorgverzekeraars.

Informatiegulzigheid van zorgverzekeraars

Het vormt helaas een volgend voorbeeld van de kritiekloze opstelling als het gaat om informatiemacht, de privacy van patiënten en behoud van het medisch beroepsgeheim.

De mogelijkheid tot het realiseren van deze exclusieve centrale sturingsmacht in de zorg verklaart de informatiegulzigheid van zorgverzekeraars. Deze gulzigheid wordt op geen enkele wijze getemperd door overheid en beroepsorganisaties. Met groot gemak wordt de controle over uitwisseling en gebruik van medische persoonsgegevens ingeleverd in onderhandelingen over kostenbeheersing, tarieven, kwaliteit en hoofdbehandelaarschap.

De onkritische houding van beroepsorganisaties komt ook naar voren bij de recente besluitvorming over het met doorbreking van het beroepsgeheim verplicht verstrekken van (ondeugdelijke) zorgvraagzwaarte-informatie. Het vormt helaas een volgend voorbeeld van de kritiekloze opstelling van deze organisaties als het gaat om informatiemacht, de privacy van patiënten en behoud van het medisch beroepsgeheim.

Opkomen voor integriteit en kwaliteit van professionele zorgverlening

In deze beginfase van de informatiseringsrevolutie zou een kritisch blik op hulpbronnen de leidraad moeten zijn van overheid (met name het ministerie van VWS, het CPB en de NZa) en beroepsorganisaties bij onderhandelingen met zorgverzekeraars over ontwikkelingen in de zorg.

Tegen de achtergrond van de strijd om informatiemacht in een ontluikende informatiemaatschappij is het voor beroepsorganisaties en de overheid van essentieel belang om zich bewust te zijn van de risico’s van resource grabbing, willen zij in de nabije toekomst nog vanuit de eigen professionaliteit en publieke verantwoordelijkheid kunnen streven naar een integere en kwalitatief hoogwaardige zorgverlening.

Ab van Eldijk is jurist en voorzitter van de Stichting KDVP. Stichting KDVP komt op voor vertrouwelijkheid, privacy en beroepsgeheim in de GGZ.